Ngồi trên chuyến xe xuống Hà Nội, chưa bao giờ lòng Trang háo hức như lúc này. Em chuẩn bị bước vào một hành trình mới của cuộc đời. Nghĩ đến việc sắp được thực hiện những mục tiêu và ước mơ đã đặt ra, em dặn lòng mình phải cố gắng hơn thật nhiều hơn nữa…
Miền núi phía Bắc Việt Nam là nơi hội tụ nhiều dân tộc khác nhau đang sinh sống, đặc biệt vùng Tây Bắc là khu vực có tỉ lệ tảo hôn cao hơn đáng kể so với các vùng khác. Năm 2019, vùng Trung du miền núi phía Bắc có 583.297 trường hợp tảo hôn, trong đó tỉnh Điện Biên có tới 67.780 trường hợp. Rất có thể, trong số đó có những người bạn của Phạm Thu Trang - một cô gái vừa tốt nghiệp cấp 3 và sẽ rời quê nhà, xuống Hà Nội tiếp tục việc học.
Năm 18 tuổi, Trang xách theo hành lý và một chiếc ba lô nhỏ rời khỏi nhà. Em xuống Hà Nội tiếp tục con đường học hành của mình. 450km là quãng đường từ nhà em ở quê tới trường đại học, một quãng khá xa. Tuy nhiên nó cũng chẳng đáng là bao so với những gì mà em đã nỗ lực trong suốt hơn một năm qua. Trang lên chuyến xe khách, bắt đầu hành trình của mình. Giờ đây, em sắp được trải nghiệm một cuộc sống hoàn toàn mới.
Trang hào hứng nhưng rồi chẳng được quá lâu khi chuyến xe ra khỏi địa phận Điện Biên. Ngồi bên cửa sổ, Trang bắt đầu nghĩ tới những người bạn của mình. Đầu em không thể nào thoát ra khỏi hình ảnh những người bạn đồng trang lứa tại quê nhà. Lúc này đây, khi em đang chuẩn bị bắt đầu một hành trình mới trong sự nghiệp học tập thì những người bạn cùng lớp cũ của em lại bước sang một trang hoàn toàn khác của cuộc đời - lấy chồng sinh con.
Trang là con một trong gia đình khá tại vùng núi Tây Bắc. Em được lo ăn học đầy đủ và hơn cả, Trang có bố mẹ tâm lý hết mực. Bố mẹ chưa bao giờ đặt nặng về vấn đề chồng con với em. Điều này khiến em an tâm hơn khi quyết định đi học và là niềm an ủi giúp em vượt qua những lời lẽ của mọi người xung quanh. Nhớ lần đầu tiên trở về thăm nhà sau kì học, Trang thấy tâm lý mình xáo trộn. “Nó là con một được nuông chiều như tiểu thư ấy, làm gì ai dám lấy."; "Đẻ ra con vịt giời thế này sớm muộn nó cũng vỗ cánh bay." là những câu nói mà người ta ríu rít tụm năm, tụm ba với nhau khi nhìn thấy Trang trở về từ Hà Nội.
Điều này khiến Trang buồn, nhưng không bất ngờ vì em biết lý do đằng sau những lời nói đó. Trang nhớ đến những người bạn thời cấp II của mình và nhớ đến nạn tảo hôn vẫn còn bao trùm lên tư tưởng của những con người vùng quê Tây Bắc của em. Em thấy mình may mắn hơn những người bạn đó gấp trăm vạn lần. Bằng tuổi em, các bạn đều đã tay bế tay bồng, thậm chí còn là 2 đứa con.
Biết được việc “gái lớn gả chồng” là lẽ tự nhiên, song Trang vẫn không thể nào hiểu được quan niệm kết hôn ở nơi em sinh sống, nói đúng hơn là nạn tảo hôn. Theo Trang, việc kết hôn quá sớm khi chưa đủ tuổi (tảo hôn) không chỉ là hành vi trái pháp luật mà nó còn ảnh hưởng rất nhiều đến những đứa trẻ được sinh ra sau đó: “Các em bé mà là kết quả của những cuộc hôn nhân sớm như thế sẽ rất ít có cơ hội được tiếp cận với giáo dục và thường phải đi làm việc, kiếm tiền từ rất sớm”. Trang thấy mình may mắn hơn các bạn nhưng nỗi trăn trở về vấn nạn tảo hôn trong em vẫn chưa bao giờ nguôi ngoai.
Trang hiểu nạn tảo hôn là một hủ tục cần được xóa bỏ, nhưng ở quê nhà, không mấy người được tiếp cận và có đủ hiểu biết như Trang và bố mẹ em. Những thông tin ít ỏi nhận được từ các phương tiện truyền thông cũng không đủ để xóa đi “làn sương mờ” đã ăn sâu vào tư tưởng ngàn đời. Và cứ như thế, những lứa con gái vừa chớm thì chưa kịp lớn, đã phải vội vàng theo chồng...
Không giống như Trang, ở tuổi 35, chị Hoa – một nhân viên Marketing truyền thông vẫn chọn một cuộc sống độc thân cho thời điểm hiện tại. Mà theo chị, đó là một cuộc sống độc thân hạnh phúc.
Bảy năm trước, chị Hoa đã từng có ý định chạy trốn khỏi chính nơi mình sinh ra, chạy khỏi gia đình thương yêu đầm ấm để tới một vùng trời khác. Ngày sinh nhật hai mươi tám tuổi, chị nhận một cuộc gọi vội vã của mẹ trở về nhà trên chặng đường từ Hà Nội ngược lại Phú Thọ. Và ngày hạnh phúc nhất của chị bị phá tan bằng khung cảnh trước mặt – trong nhà sáng chưng đèn, mùi hương nhang nghi ngút với một bà đồng đang ngồi gật gù trước bàn thờ gia đình. Một lễ cắt tiền duyên cho chị đang diễn ra mà chị không hay biết. Tất cả được mẹ chị sắp xếp và gọi con gái về tham gia cho đúng lệ, cho dù chị đã thẳng thừng từ chối lời thúc ép hôn nhân và chủ động chọn lựa độc thân ở thời điểm đó. Lễ cắt tiền duyên ấy như một giải pháp tâm linh duy nhất, mà theo mẹ chị và những người chòm xóm, có thể giúp chị trở thành “người bình thường” – một người phụ nữ tìm được một tấm chồng. Ý niệm từ một gia đình miền Bắc nặng tư tưởng truyền thống đã thúc giục chị phải kết hôn, “chỉ vì mọi người ai tới lứa tới thì cũng phải thế”. Trong trí nhớ của chị Hoa, đó là một ngày rất dài.
Chị không còn phản ứng gì thêm sau ngày hôm ấy. Một cuộc cãi vã nổ ra, có những giọt nước mắt đã rơi. Sự im lặng bao trùm căn nhà vốn luôn rộn tiếng cười. Chưa bao giờ chị Hoa mong được trở lại thành phố làm việc đến thế. Chị nhận ra sự nỗ lực trong công việc hay tìm kiếm niềm vui cho bản thân cũng không đủ bù đắp cho nỗi lo con gái lập gia đình của bố mẹ mình. Chị hiểu mẹ chị - vốn yêu và thương con, cũng mong muốn con mình được hạnh phúc trong những phút giây cuối cùng mà mình có thể chứng kiến. Sự lo lắng của mẹ và những lời đàm tiếu của họ hàng làng xóm văng vẳng bên tai, trở thành thứ áp lực tinh thần vô hình cho chị. Chị tự vấn bản thân liệu mình có là một người con bất hiếu, khi đã trưởng thành nhưng cuộc sống riêng của mình lúc nào mẹ cũng phải canh cánh. Ngay cả trong công việc, những hình ảnh chị hay thấy về người phụ nữ gần ba mươi trong cuộc sống vẫn chủ yếu là đi kèm trách nhiệm gia đình. Và đó vô hình trung là định nghĩa về hạnh phúc của một người phụ nữ.
Giống như chị Hoa, cô Chuyên cũng đã từng có những năm tháng giông bão khi cô lựa chọn cuộc sống thiếu bóng đàn ông.
Ngồi trước cổng nhà đầy nắng, cô Chuyên vuốt ve Cún - chú chó cô đã nuôi nhiều năm nay. Đôi mắt cô nheo nheo khi nhớ lại chuyện của 20 năm trước. Người con gái 30 tuổi trong mắt hàng xóm, láng giềng là một kẻ tội đồ, ám quẻ, không chồng, không con. Người ta xa lánh, kì thị cô vì cho rằng ở gần sẽ xui, dính dớp “ế chồng”. Sự hiện diện của cô như cái bóng lặng lẽ trong căn nhà cấp bốn lụp xụp vốn chỉ có cô và một người cha già.
Năm nay cô Chuyên tròn 50, ở cái tuổi mà người đời miêu tả “đáng lẽ ra phải có con bồng cháu bế”. Cô vẫn đang sống cùng bố, một cụ già năm nay đã ngoài 90 trong một ngôi nhà tự dựng. Ở đây, người ta không gọi thợ xây nhà, cũng không có đủ kinh phí để gọi. Anh em họ hàng mỗi người góp nhau một viên gạch, chút sức để hoàn thiện ngôi nhà cho cô Chuyên và ông cụ.
Nói về khoảng thời gian ác mộng nhất cuộc đời mình, gương mặt cô Chuyên bình thản đến lạ, chỉ có giọng nói cô là trầm đi. Sống trong xã hội cũ, đất nước khi đó còn lạc hậu, một người phụ nữ như cô bị gièm pha là bà “tổ cô”, làm xấu mặt gia đình, xấu mặt dòng họ. Cô bị ép đi hết chùa này đến đền nọ với mục đích “cầu” xin có một tấm chồng.
Sự căng thẳng kéo dài hơn trong những năm sau đó. “Mỗi độ xuân về người ta, bạn bè con cái đề huề, gia đình hạnh phúc, trong không khí gia đình sum họp con cái đầy đủ thì thấy mình đơn côi chạnh lòng. Những lúc ốm đau, bệnh tật phải tự mình lo, không có ai bên cạnh, có hai lần đi viện cấp cứu, lúc đó đã 9 giờ tối phải tự mình gọi taxi nhờ hàng xóm đưa đi nhưng người ta ghét từ trước nên không giúp đỡ, phải nhờ các bác sĩ chăm sóc, ở trong viện thì thấy người ta có người nhà, con cái chăm sóc thì tôi tủi thân”. Nhưng sự mệt mỏi, bất lực cũng không thể nào đau đớn bằng những lời lẽ vô thức mà cô được nghe từ người đã sinh ra mình: “Mày không đi lấy chồng để tao mang tiếng cả họ”. Cô rơi vào trạng thái trầm cảm không gì khỏa lấp được. Nỗi niềm cô đơn chẳng ai thấu đan xen sự day dứt đối với đấng sinh thành bao trùm lên người phụ nữ ngấp nghé 40 đến nỗi nhiều lúc, cô tưởng chừng mình không thể nào vượt qua được nó.
Theo chuyên gia xã hội học Nguyễn Thị Tuyết Minh, việc có kết hôn hay không, không phải đúng hay sai. Đó là sự lựa chọn. Cô Chuyên lựa chọn cuộc sống một mình, điều này không hề trái pháp luật. Tuy nhiên, xã hội Việt Nam thời của cô, mà kể cả là hiện nay, dường như vẫn chưa thể chấp nhận hoàn toàn vấn đề này. Xung quanh cô Chuyên, mọi người dè bỉu, nói bóng nói gió về cô như việc không có chồng là một tội ác.
Nhưng giờ đây, chỉ còn hình ảnh một cô Chuyên vẫn mải mê vuốt ve bộ lông mềm mượt của Cún. Nụ cười tươi rói điểm một vài nếp nhăn trên khóe mắt khiến gương mặt của cô rạng ngời hơn. Xã hội giờ đã khác, nỗi niềm của cô cũng vơi đi phần nào. Tiếc nuối là nỗi niềm giấu kín trong cô nhưng sự bình yên của hiện tại chính là niềm hạnh phúc to lớn mà cô đã và đang có được sau nhiều năm tháng kiếm tìm.
Còn chị Hoa, bảy năm sau ngày hôm đó, niềm yêu đời và niềm yêu mình của chị đã dần khiến bố mẹ chấp nhận lựa chọn hiện tại của chị. Cho tới bây giờ, chị hiểu rằng hạnh phúc của một người phụ nữ không phải chỉ ở điểm yên bề gia thất, mà phải là hạnh phúc thực sự trong cuộc sống dù là một cuộc sống độc thân. Quan trọng là việc có thể tìm được một người phù hợp trong một tâm thế phù hợp, bởi theo chị: “Ở tuổi này, kết hôn không đơn giản chỉ cần mỗi tình yêu mà còn nhiều yếu tố khác khiến quyết định ấy cần thực tế hơn.”
Theo một khảo sát được thực hiện vào tháng 11 năm 2021, với tổng số 317 người được hỏi, trong đó có hơn 70% nữ và gần 30% nam giới, đa số người thực hiện khảo sát là gen Z, chiếm hơn 70%, và có khoảng 20% ở độ tuổi trung niên cho thấy tư tưởng về việc phụ nữ lấy chồng không quá khắt khe, đã cởi mở và tiến bộ hơn rất nhiều.
Đa số mọi người đều cho rằng việc phụ nữ lấy chồng muộn hoặc không lấy chồng là chuyện rất bình thường. Điều này được lí giải bởi chuyên gia Xã hội học Nguyễn Thị Tuyết Minh. Cô cho rằng, quan điểm này cũng đã dần có những chuyển biến tích cực bởi sự tác động của xã hội hiện đại. Theo cô, việc con gái tới lứa lấy chồng không có câu trả lời đúng hay sai mà nó là sự lựa chọn, là quan điểm cá nhân và quy chuẩn xã hội của từng địa phương. “Quan trọng là người ta cần phải có bản lĩnh để đối mặt với những định kiến và chỉ đưa ra sự lựa chọn khi cảm thấy mình đã đủ trải nghiệm cùng hiểu biết trí tuệ”. Với mỗi cá nhân, việc lấy chồng nếu không mang lại hạnh phúc thì không nhất thiết phải trải nghiệm nó, đứng trước mỗi quyết định của cuộc đời, chúng ta đều phải có những cân nhắc, lựa chọn để đưa ra quyết định đúng đắn nhất.
Cô Tuyết Minh cũng cho rằng có 4 môi trường ảnh hưởng đến hệ tư tưởng chung của con người đó là: gia đình, nhà trường, xã hội và truyền thông. Gia đình là nơi sinh ra con người và con người cũng hình thành tư tưởng, thói quen từ chính gia đình, có thể xuất phát từ hình ảnh người mẹ chăm sóc con cái, chăm lo bếp núc, vô hình trung đã khiến mỗi người trong chúng ta quan niệm rằng công việc chăm sóc gia đình là của người phụ nữ.
Không chỉ vậy, nhà trường cũng là môi trường truyền tải nhiều thông tin hình thành định kiến giới ngay từ khi còn nhỏ như các hình ảnh minh họa trong các sách giáo khoa phổ thông thường gắn nam giới với những công việc như bác sĩ, công an, bộ đội, là trụ cột trong gia đình và có tiếng nói quyết định. Trong khi đó, những nhân vật nữ thường chỉ là những nội trợ, giáo viên hay nhân viên văn phòng. Xã hội hay chính con người cũng đang là đối tượng truyền tải những thông tin sai lệch và hình thành khuôn mẫu giới làm hạn chế sự phát triển và cơ hội thăng tiến của nữ giới, thậm chí nó còn gây ra không ít thiệt thòi cho phụ nữ về tinh thần, vật chất và còn là nguyên nhân tác động tới tình trạng bạo lực gia đình. Trong thời đại phát triển của công nghệ thông tin, truyền thông đang đóng một vai trò quan trọng trong việc truyền tải và nâng cao nhận thức của mọi người về định kiến giới. Bộ Thông tin và Truyền thông cũng đã ban hành bộ chỉ số giới trong lĩnh vực truyền thông trong đó có những quy định về việc sử dụng hình ảnh nữ giới và nam giới trên truyền thông không được quá chênh lệch.
Đặc biệt, theo khảo sát vào tháng 11 năm 2021, hơn 70% người được hỏi cho rằng hình ảnh thường được gắn với phụ nữ trên truyền thông là người nội trợ đảm đang, hoặc người chăm sóc gia đình. Sự liên tục thể hiện hình ảnh người phụ nữ cùng vai trò đó đã dần tạo nên và duy trì một khuôn mẫu định kiến giới, gắn người phụ nữ với trách nhiệm gia đình nhiều hơn nam giới. Và bởi thế đã phần nào định hướng công chúng theo cách nhìn như vậy. Hình ảnh này cần được thay đổi, dựa vào sự sáng tạo của những người hoạt động lĩnh vực truyền thông, để phá vỡ rào cản và khẳng định hạnh phúc của người phụ nữ không phải chỉ dừng ở "yên bề gia thất".
Trang, chị Hoa hay cô Chuyên hoặc có thể là bất kì một ai khác, đều có khả năng và cơ hội được lựa chọn hạnh phúc cho riêng mình, bởi cuộc sống hạnh phúc không hề có hạn chót.
